H ερευνητική – επιστημονική ομάδα του Προγράμματος Ερευνών και Μακροχρόνιου Σχεδιασμού του ΕΚΠΑ (ΠΕΜΑΣ), που χρηματοδοτείται από το Πρόγραμμα Συμπληρωματικής εξ Αποστάσεως Εκπαίδευσης (E-Learning) του Πανεπιστημίου Αθηνών, αποτελούμενη από τους Άννα-Μαρία Κανζόλα, Κωνσταντίνα Παπαϊωάννου και Παναγιώτη Ε. Πετράκη βραβεύτηκε για το άρθρο "Unlocking Society’s Standings in Artificial Intelligence” ως μια από τις καλύτερες συμμετοχές στο 18o Διεθνές Συνέδριο της Ακαδημίας Καινοτομίας, Επιχειρηματικότητας και Γνώσης (Academy of Innovation, Entrepreneurship and Knowledge - ACIEK) με θέμα Καινοτομία, Γνώση και Ψηφιοποίηση: Δομώντας Συνθήκες Εμπιστοσύνης για την Αντιμετώπιση των Μελλοντικών Προκλήσεων (Innovation, Knowledge and Digitalization: Building Trust to Face Tomorrow’s Challenges) το οποίο πραγματοποιήθηκε στην Μαδρίτη της Ισπανίας στις 21-23 Ιουνίου, 2023. Μάλιστα, η βράβευση αυτή είναι η τρίτη συνεχόμενη.
Το παρακάτω είναι επεξεργασμένο απόσπασμα του συγκεκριμένου επιστημονικού άρθρου το οποίο και πρόκειται να δημοσιευθεί στο επιστημονικό περιοδικό Technological Forecasting and Social Change
Από την αρχαιότητα, η τεχνολογία αποτελούσε ένα βοηθητικό μέσο, με στόχο την απλούστευση και την επιτάχυνση ορισμένων διαδικασιών στην καθημερινή ζωή. Πιο συγκεκριμένα, η σμίκρυνση στην κατασκευή εργαλείων επέτρεψε στους προγόνους μας του Πλειστόκαινου να διαφοροποιηθούν από τους πρωτόγονους συγγενείς μας, διότι τους επέτρεψε να μεταμορφώσουν τα κατά τα άλλα εχθρικά περιβάλλοντα για να ανταποκρίνονται στις μεταβαλλόμενες ανάγκες τους.
Από τη Λίθινη Εποχή (πριν από 2,6 εκατομμύρια χρόνια), όταν τα πετρώματα αποτελούσαν τον κύριο πόρο παραγωγής, μέχρι σήμερα, η διαχρονική γνώση και η τεχνολογική εξέλιξη εξελίσσονται παράλληλα με το είδος μας. Η άποψη αυτή είναι γνωστή και ως «συνέχεια τη τεχνολογίας» και δηλώνει ότι η ανθρώπινη τεχνολογία είναι ένα εξελικτικό φαινόμενο το οποίο πραγματοποιείται μέσω μιας αλληλουχίας εξελίξεων στο φυλογενετικό χρόνο.
Στενά συνδεδεμένες με την αποτελεσματικότητα της τεχνολογικής προόδου στην προώθηση της κοινωνικής ευημερίας είναι οι κοινωνικές προσδοκίες, οι ελπίδες και οι φόβοι σχετικά με τις νέες μορφές που θα μπορούσε να πάρει. Οι προσδοκίες σχετικά με την τεχνολογία είναι συλλογικά φαινόμενα που αναδύονται στους κόλπους της κοινωνίας και επηρεάζουν την αντίδραση στις διάφορες μετασχηματιστικές τεχνολογίες, προωθώντας ή ανακόπτοντας τη τεχνολογική ολοκλήρωση. Μάλιστα, αν τα τεχνολογικά τεχνουργήματα εξελίσσονται σημαντικά από τον παραδοσιακό τους ρόλο δημιουργούν την κοινωνική αντίληψη ότι η τεχνολογία γίνεται κάτι περισσότερο από ένα βοηθητικό μέσο.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα τεχνολογίας που εξελίσσεται πέραν του παραδοσιακού της ρόλου είναι και η τεχνητή νοημοσύνη (artificial intelligence), η οποία κατατάσσεται στις πιο ισχυρές τεχνολογίες που αναπτύσσονται αυτή τη στιγμή αφού αποτελεί σημαντικό μοχλό οικονομικής ανάπτυξης και εισχωρεί σιγά σιγά σε πολλές πτυχές της καθημερινής ζωής. Ο τομέας της τεχνητής νοημοσύνης στοχεύει στη μίμηση αλλά και στη δημιουργία ευφυών οντοτήτων. Ουσιαστικά, η τεχνητή νοημοσύνη δεν είναι απλώς ένα ακόμη τεχνολογικό τεχνούργημα, αλλά ένα κοινωνικο-τεχνικό σύστημα με πολλές ετερογενείς συνιστώσες και κυρίως με πολιτισμική διάσταση.
Διασυνδέοντας την έννοια της κοινωνικής ταυτότητας (social identity) με αυτή των κοινωνικών προσδοκιών για την τεχνητή νοημοσύνη αποκαλύπτεται ότι συγκεκριμένες μεταβλητές κοινωνικής ταυτότητας που αφορούν θεμελιώδεις και κοινωνικές αξίες, όπως η θρησκεία, οι απόψεις για τις νέες τεχνολογίες, η οικονομική και πολιτική θέση και η εκπαίδευση, επηρεάζουν τις κοινωνικές αντιλήψεις για την τεχνητή νοημοσύνη είτε θετικά είτε αρνητικά. Ξεδιπλώνοντας τις απόψεις της κοινωνίας για την τεχνητή νοημοσύνη γίνεται κατανοητό ότι ακόμη και στη σκέψη της κοινωνίας, η τεχνητή νοημοσύνη είναι μια πολυδιάστατη και διεπιστημονική έννοια που επεκτείνεται πέρα από απλές ιδέες που σχετίζονται με την άμεση αποδοχή ή απόρριψη τέτοιων τεχνολογιών. Επί της ουσίας, η προσέγγιση αυτή υπερβαίνει την επιφανειακή κατανόηση της τεχνητής νοημοσύνης και αναδεικνύει ότι οι κοινωνίες εφαρμόζουν τους ίδιους κανόνες και αρχές για την αξιολόγηση της τεχνητής νοημοσύνης όπως κάνουν και για την αξιολόγηση των ανθρώπινων παραγόντων και ανησυχιών.
Το συμπέρασμα αυτό αφήνει ιδιαίτερες υποθήκες πολιτικής για την διαμόρφωση της τεχνητής νοημοσύνης αλλά και την εξασφάλιση της ανθρώπινης ευημερίας. Αρχικά, γίνεται σαφές ότι με την έλευση της εξέλιξης της τεχνητής νοημοσύνης διευρύνεται η αντίληψή μας για ό,τι θεωρείται αμιγώς “ανθρώπινο” αφού κινούμεθα από τον ανθρωπισμό στον μετα-ανθρωπισμό. Αυτό σημαίνει ότι η τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να εξελιχθεί σε κάτι παραπάνω από τεχνολογικό μέσο και άρα ενδέχεται να της αναγνωριστούν ανθρώπινα δικαιώματα και να ενσωματωθεί στις κοινωνικές διαδικασίες.
Δεδομένου ότι οι κοινωνίες μας αποτιμούν υψηλά την θρησκεία και την πνευματικότητα, οι υπεύθυνοι χάραξης πολιτικής θα πρέπει να θέσουν σαφή όρια για τις δυνατότητες της τεχνητής νοημοσύνης—αλλιώς θα μπορούσαμε να προσεγγίσουμε κοινωνίες με δασκάλους, πολιτικούς, κηπουρούς, στρατιωτικούς και ιερείς που είναι αποτέλεσμα της τεχνητής νοημοσύνης και που είναι σε θέση μεταβάλουν και να καθορίζουν την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας και των κοινωνικοπολιτικών εξελίξεων. Μια τέτοια εξέλιξη θα σηματοδοτούσε μια εποχή αποσταθεροποίησης με μετατόπιση των ορίων όσον αφορά τα τεχνολογικά εργαλεία και τους ανθρώπους, οι οποίοι δεν είναι πλέον οι πρωταγωνιστές στις ίδιες τους τις κοινωνίες.
Είναι σαφές ότι τα η ενσωμάτωση της τεχνητής νοημοσύνης στις κοινωνικές δομές και τα όριά της, ξεπερνούν κατά πολύ τις σφαίρες της φιλοσοφίας και της φαντασίας και έχουν βαθιές πρακτικές επιπτώσεις στη λειτουργία των κοινωνιών μας και στη χαρτογράφηση του μέλλοντος του είδους μας, καθώς εγείρουν δικαιολογημένες ανησυχίες, όπως το αν θα ήταν ηθικά ορθό να τραβήξουμε το καλώδιο τροφοδοσίας της τεχνητής νοημοσύνης ή αν αυτό θα μπορούσε να εκληφθεί ως “φόνος".
Για τις κοινωνίες, η τεχνητή νοημοσύνη είναι ένα ηθικό και κοινωνικό ζήτημα και η ρύθμιση σχετικά με αυτήν πρέπει να προωθεί δομές και δίκτυα που ευθυγραμμίζονται με τις τρέχουσες αντιλήψεις για τις ανθρώπινες ταυτότητες. Αυτό είναι υψίστης σημασίας ακόμη και αν οι εν λόγω κοινωνίες χαρακτηρίζονται από έναν ορισμένο βαθμό δεκτικότητας στις αλλαγές, διότι: μόνο οι θετικές εξελίξεις εξασφαλίζουν την κοινωνική αποδοχή και η δεκτικότητα στις αλλαγές που προκαλούνται από την τεχνητή νοημοσύνη μπορεί να διαφέρει από τις αλλαγές που προκαλούνται από τις ανθρώπινες δομές. Ένα τέτοιο αποτέλεσμα θα μπορούσε να διασφαλιστεί με τον καθορισμό σαφών κατευθυντήριων γραμμών στις πολιτικές εξέλιξης και ενσωμάτωσης της τεχνητής νοημοσύνης. Αντιλαμβανόμενοι δε την τεχνητή νοημοσύνη ως ένα διεθνές ζήτημα και λαμβάνοντας υπόψη την έλλειψη ενός ενοποιημένου συστήματος πολιτικής απέναντι στην ενσωμάτωσή της, είναι επείγον να προταθεί μια παγκόσμια ενιαία ατζέντα που θα θέτει τα θεμέλια και τις προτεραιότητες της τεχνητής νοημοσύνης με βάση τις πρακτικές υπεύθυνης καινοτομίας.
Επομένως, ο ρόλος των κυβερνήσεων είναι να λειτουργήσουν ως “συνοριοφύλακες” για την ρύθμιση της εποχής της τεχνητής νοημοσύνης. Προς αυτή τη κατεύθυνση, η κατανόηση των πολιτισμικών απόψεων για την τεχνητή νοημοσύνη θα μπορούσε να οδηγήσει σε μειωμένο κίνδυνο να ζημιωθούν οι ευάλωτοι πληθυσμοί και η τρέχουσα κατάσταση της κοινωνικοοικονομικής οργάνωσης. Ένα τέτοιο νομικό πλαίσιο θα μπορούσε να διασφαλίσει ότι αυτές οι τεχνολογίες υπόκεινται σε νομικές διαδικασίες για την πραγματική προώθηση της βιωσιμότητας. Για παράδειγμα, ορισμένες επιπτώσεις που πρέπει να αντιμετωπιστούν μέσω της νομοθεσίας είναι αυτές του άγχους υπερπληροφόρησης, της κυβερνοτρομοκρατίας, της χειραγώγησης των πληροφοριών, της λογοκρισίας για την προώθηση ποικίλων και αμφιλεγόμενων προγραμμάτων που σχετίζονται με εξωτερικές υποθέσεις και της άνισης κατανομής ισχύος μεταξύ των δημιουργών και των χρηστών της τεχνητής νοημοσύνης.
Επιπρόσθετα, οι πολιτικές πρέπει να μετατοπίσουν την αδύναμη πεποίθηση ότι η κυβέρνηση δεν είναι σε θέση να προστατεύσει τους πολίτες της από τους κινδύνους της τεχνητής νοημοσύνης με ιδιαίτερο σεβασμό στους ευάλωτους πληθυσμούς που ενδέχεται να αντιμετωπίσουν αυξημένη ανισότητα λόγω της τεράστιας ανάπτυξής της. Αυτές οι πολιτικές θεμελιώνονται σε ανθρώπινες αξίες όπως ο αλτρουισμός και ο σεβασμός στους ισχύοντες νόμους και τα κοινωνικά πλαίσια, οι οποίες εξ επαγωγής θα μπορούσαν να αυξήσουν την κοινωνική αποδοχή της τεχνητής νοημοσύνης.
Για τον σχεδιασμό κατάλληλων πολιτικών προτείνεται εν γένει η διεπιστημονική σύνθεση ιδίως της ιστορίας της τεχνολογίας, των οικονομικών, της ανθρωπολογίας της τεχνολογίας και της κοινωνικής ψυχολογίας καθώς προσφέρουν ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο ανάλυσης για την αξιολόγηση της πολύπλοκης σχέσης μεταξύ των κοινωνικών αντιλήψεων και των αναδυόμενων τεχνολογιών όπως η τεχνητή νοημοσύνη, δίνοντας έμφαση στις ανθρώπινες ανησυχίες για ένα μέλλον σχεδιασμένο για τους ανθρώπους.
Άννα-Μαρία Κανζόλα
Επιστημονική Συνεργάτιδα E-Learning ΕΚΠΑ
Υποψήφια Διδάκτωρ στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του ΕΚΠΑ στα Οικονομικά της Εργασίας
και τα Συμπεριφορικά Οικονομικά
